Δυο σημαντικές κατασκευές για την μελέτη της εξέλιξης της Ναυπηγικής. Η ναυπηγική την Αρχαία εποχή χαρακτηριζόταν από την τεχνική που έχει καθιερωθεί να ονομάζεται «SHELL FIRST» (πρώτα το κέλυφος) . Σύμφωνα με αυτή την τεχνική πρώτα στήνονταν η καρίνα με τα ποδοστάματα και στην συνέχεια άρχιζε το πέτσωμα με διαδοχικά μαδέρια εκατέρωθεν της καρίνας.
Τα μαδέρια του πετσώματος ήταν χοντρότερα από αυτά που χρησιμοποιούντο στην νεότερη τεχνική και διαμόρφωναν μια λεία εξωτερικά, επιφάνεια της γάστρας. Για το λύγισμα τους μάλλον χρησιμοποιείτο φωτιά (αν και γινόταν προσπάθεια να γίνει χρήση ξυλείας με φυσικές καμπυλότητες). Η μεταξύ τους σύνδεση γινόταν με μόρσα που σφυνόντονταν σε εγκοπές και στερεώνονταν με ξύλινες καβίλιες. Αφού ολοκλήρωναν την κατασκευή της γάστρας του πλοίου τοποθετούντο υποστηρικτικά οι σκαρμοί, που είχαν τη θέση των σημερινών νομέων μόνο που ήταν πιο αδύνατοι και πολλοί απ' αυτούς δεν έφταναν μέχρι την καρίνα. Το αποτέλεσμα ήταν ένα σκαρί ιδιαίτερα ελαφρύ, χωρίς να μειώνεται η στατική του επάρκεια.
Το αρχαιότερο πλοίο που έχει βρεθεί και η κατασκευή του χαρακτηρίζεται από την τεχνική αυτή, είναι του «Ulu Burum» του 14ου αιώνα π. Χ. Το πιο γνωστό όμως που μας έδωσε πλήθος πληροφοριών για την αρχαία αυτή τεχνική, είναι το «Πλοίο της Κυρήνειας» του 4ου αιώνα π. Χ. που ανεσύρθη το 1967 από ομάδα Αμερικανών αρχαιολόγων με επί κεφαλής τον Καθηγητή Κ. Michael Katzev και διεσώθει το 75% περίπου του αρχικού σκάφους.
Το Ελληνικό Ινστιτούτο Ναυτικής Παράδοσης με την βοήθεια των καθηγητών κ.κ. Michael Katzev και J. Richard Steffy κατασκεύασε στο ναυπηγείο του Μ. Ψαρρού ένα αντίγραφο σε φυσικό μέγεθος, το «ΚΥΡΗΝΕΙΑ II» που καθελκύστηκε το 1985.
Αν και από την μια μεριά τα πλοία με την αρχαία τεχνική ήταν ελαφρά και διακρίνοντο από ιδιαίτερη σταθερότητα, από την άλλη η κατασκευή τους ήταν χρονοβόρα με αρκετές δυσκολίες και απαιτούσε πολύ εργατικό δυναμικό. Πιθανώς αυτοί ήταν και οι λόγοι που η τεχνική αυτή εγκαταλείφθηκε πρίν τον 11ο αιώνα μ.Χ. Για την χρονική περίοδο που συνέβη αυτή η αλλαγή, πολύ αποκαλυπτικές είναι οι μαρτυρίες που προκύπτουν από τις ανασκαφές που έγιναν κοντά στην ακτή της Μ. Ασίας, απέναντι από την Κω, στο νησάκι του Yassi Ada και στo λιμάνι του Serce Liman.
Η ανασκαφή για την ανέλκυση του πλοίου του «Yassi Ada», ενός Βυζαντινού Εμπορικού πλοίου του 7ου αιώνα μ.Χ. , έγινε τα τέσσερα καλοκαίρια, από το 1961 έως το 1964, από ομάδα αρχαιολόγων του Πανεπιστημίου της Pennsylvania με επικεφαλής τον καθηγητή κ. George Bass. To πλοίο διασώθει κατά το 60% περίπου και βρίσκεται στο Μουσείο του Bodrum (στην Αρχαία Αλικαρνασσό της Μ. Ασίας). Η κατασκευή του παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον μιας και αποτυπώνει την αλλαγή που συμβαίνει αυτή την χρονική περίοδο από την αρχαία τεχνική «shell first» στην νεότερη «skeleton first» (πρώτα ο σκελετός). Αναλυτικότερα από την μελέτη που έκανε ο Καθηγητής κ. Richard Steffy προκύπτει ότι η κατασκευή των υφάλων του σκάφους έγινε με την αρχαία τεχνική με μόρσα και καβίλιες και εκ των υστέρων προσθήκη των νομέων. Στην συνέχεια τοποθετήθηκαν σκαρμοί εκατέρωθεν της καρίνας πάνω στους οποίους στηρίχθηκε το υπόλοιπο πέτσωμα κατά τρόπο ανάλογο με την νεότερη τεχνική. Την ολοκλήρωση αυτής της στροφής στην τεχνική της ξυλοναυπηγικής επιβεβαιώνει και η ανασκαφή του ναυαγίου στο λιμάνι του Serce Liman ενός άλλου Βυζαντινού Εμπορικού πλοίου του 11ου αιώνα μ.Χ. του οποίου η κατασκευή έγινε εξ ολοκλήρου με την νεότερη τεχνική.
Η κατασκευή του ομοιώματος του πλοίου του Yassi Ada, έγινε από τον Αριστοτέλη Ράλλη για το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος, πάνω σε σχέδια του Καθηγητή κ. Richard Steffy. Ένα άλλο ομοίωμα, μιας διαμήκους τομής σε μεγάλη κλίμακα (περίπου το 80% του πραγματικού μεγέθους), βρίσκεται στο βυζαντινό Μουσείο της Θεσσαλονίκης και φιλοξενεί μια συλλογή Βυζαντινών αμφορέων (για τον κατασκευαστή του δεν βρήκα κάποια στοιχεία).
Αν και η αρχαία τεχνική έχει εδώ και πολλούς αιώνες εκλείψει, στην Ινέπολη του Πόντου, στις ακτές της Μαύρης Θάλασσας, επιβίωσε μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα. Ο μοναδικός αυτός τρόπος ναυπήγησης γινόταν κυρίως από Ελληνες καραβομαραγκούς στους οποίους ανήκε και η πλειονότητα των ταρσανάδων της περιοχής (όπως άλλωστε και η οικονομική ζωή, μιας και περισσότερο από το 50% του πληθυσμού της περιοχής ήταν Ελληνες). Ο κ. Κ. Δαμιανίδης μελέτησε, αποτύπωσε και σχεδίασε το τελευταίο απο τα σκάφη αυτά της Ινέπολης, σε επιτόπια έρευνα που εκπόνησε το καλοκαίρι του 1992. Από αυτά τα στοιχεία προκύπτει ότι για την κατασκευή του κέλυφους του καραβιού άρχιζαν από ένα ιδιαίτερα πλατύ και χονδρό μαδέρι που βρισκόταν στην θέση όπου στις συνήθεις νεότερες κατασκευές είναι η καρίνα και συνέχιζαν το πέτσωμα με προσθήκη, εκατέρωθεν αυτού του μαδεριού, σανίδων που καμπύλωναν με την βοήθεια της φωτιάς. Αυτές δεν στηριζόντουσαν βέβαια σε νομείς αλλά ενώνονταν μεταξύ τους στο εσωτερικό της γάστρας με καμπυλωμένα καρφιά (για αυτό υπήρχαν στις άκρες των μαδεριών βαθουλώματα), εξωτερικά δε, συνδέονταν με σιδερένιους συνδετήρες σχήματος «C».
Αφού ολοκληρωνόταν η γάστρα του καραβιού, ακολουθούσε η τοποθέτηση κάποιων νομέων που είναι ολιγάριθμοι αλλά ιδιαίτερα χονδροί. Αντί για τη συνήθη καρίνα έχει δύο πρόσθετες που αρχίζουν και τελειώνουν στην ρίζα του πλωριού και του πρυμνιού ποδοστάματος. Το καΐκι που αποτυπώθηκε ήταν μήκους περίπου 8m άλλα η ίδια ακριβώς τεχνική ακολουθείτο και για μεγαλύτερα πλοία όπως εκείνο του οποίου το σχέδιο (μαζί με σύντομο πληροφοριακό σημείωμα), υπάρχει στο βιβλίο του E.F. Paris «Souvenirs de Marine».
To πλοίο αυτό είχε μήκος 18m και ένα μονοφυές κατάρτι με σακολέβα και δύο τετράγωνα πανιά, επίσης είχε μπαστούνι με τρεις φλόκους. Αν εξαιρέσουμε δύο μικρούς εξώστες στην πρύμνη και την πλώρη, το υπόλοιπο καράβι είναι τελείως ανοικτό γι' αυτό στην κουπαστή πάνω σε πασσάλους είναι τοποθετημένα (εκατέρωθεν) δύο επιμήκη ξύλα που προορίζονται για την στερέωση κάποιας τέντας με σκοπό την προστασία του φορτίου. Τα ποδοστάματα της πλώρης και της πρύμνης δεν είχαν άσους, αλλά παρουσίαζαν μια εσοχή όπου θηλύκωναν τα μαδέρια του πετσώματος και συγκρατούντο με εξωτερικά καρφιά. Σε αυτές τις πληροφορίες βασίστηκα και έφτιαξα για το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος το πλοίο της Ινέπολης που είναι στις φωτογραφίες. Τα καράβια αυτά ήταν συνήθως βαμμένα μαύρα και είχαν ανάγλυφες διακοσμήσεις. Το ότι δεν έγιναν τόσο πολύ γνωστά ίσως οφείλεται στο γεγονός ότι σπάνια έβγαιναν από τα Δαρδανέλια.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- An 11th century shipwreck at Serce Liman, Turkey, George F. Bass.
- Yassi Ada. A seventh-century Byzantine Shipwreck, G. Bass and Frederick Η Van Doornick, 1982.
- E.- F. Paris, Souvenirs de marine. Collection de plans ou dessins de navires et de bateaux anciens ou modernes existan ou disparus, Paris, 1877-1882.
- Κώστας Α. Δαμιανίδης .Huseyin Coban,"Pereme" from the 19th cent. The last survived shell first construction in the Black Sea. Πέμπτο συνέδριο ναυπηγικής στην Αρχαιότητα, Ναύπλιο 1993
- Richard Steffy "Wooden ship building and the interpretation of shipwrecks", Texas A&M University press 1994
